Голи Oток во современата хрватска култура на сеќавање

Голи Oток е едно од историски и симболично најзначајните места во модерната историја на Хрватска. Негостоубивиот остров во подножјето на Велебит беше обележан како централно место на репресија на неистомислениците од југословенскиот комунистички режим. Сепак, и покрај неговата историска и симболичка важност, постоењето на поранешниот логор, подоцна затвор, сега го означуваат ново уништените руинирани згради што се распаѓаат во карпестата област на островот. Повнимателни посетители на островот ќе забележат неколку информативни табли, односно спомен-плочи посветени на жртвите, како и туристички и угостителски објекти со многу сомнителна садекватност. Во овој момент може да се сонува за музејско-образовна институција што ќе го тематизира „Голиот Оток“ врз основа на професионални научно-истражувачки, музејско-дидактички и педагошки стандарди.

Уништувањето на поранешниот логор, подоцна затвор, живописно го илустрира односот на хрватската држава и хрватското општество кон Голи Оток и неговите жртви. Голи Oток и неговите жртви денес се само една од низата секундарни теми во културата на сеќавање, оставена на грижата за неколкуте ентузијасти кои најчесто ја поврзуваат семејната историја со оваа болна тема. Со оглед на важноста на темата-диктатури во градењето демократска политичка култура, како и истакнатата улога на комунистичката репресија во културата на сеќавање на повеќето современи посткомунистички општества во Европа, се поставува прашањето зошто е тоа така.

Причините за скромната видливост на Голи Оток во хрватската култура на сеќавање се многубројни. Зборувајќи за маргиналното претставување на темата Голи Оток во хрватската култура од сеќавање и реткото изразување на емпатија кон жртвите, треба да се каже дека амбивалентниот однос кон жртвите во логорите за превоспитување потекнува од периодот на социјалистичка Југославија. Комбинацијата на незнаење за околностите на апсењето, депортацијата и условите на затворениците на Голи Оток од една страна и стравот од советската инвазија и нејзините последици од друга страна, резултираше во сомнителни прашања кои сè уште го обликуваат јавното мислење на оваа тема. Некои од овие прашања се: Дали на Голи Оток имало политички затвореници или обични криминалци? Ако тие беа политички затвореници, дали беа навистина жестоки поддржувачи на Сталин? Ако тие беа сталинисти, што друго можеше да се стори освен да ги интернира на изолирано место? Ако не беа сталинисти, како воопшто се најдоа во ситуација да бидат уапсени и интернирани?

Факт е дека некои од уапсените на Голи Оток беа ревносни поддржувачи на Сталин, што ја комплицира ситуацијата со признавање на статусот на жртва и оние затвореници кои завршија на Голи Оток само затоа што некој злонамерно ги осуди како наводни поддржувачи на Резолуцијата на Информбиро. Политичките елити на комунистичка Југославија се обидоа да ја сокријат или оправдаат политичката репресија врз нивните противници, што делумно го објаснува амбициозниот однос кон Голи Оток во социјалистичка Југославија. Тишината, произволното градење на оправдување и клеветата на политичките противници се стратегии за легитимација во секоја диктатура.

Фотографија од зградата на Голи Оток 2018

Автор на фотографијата: Борис Стамениќ

По затворањето на затворот и заминувањето на последните затвореници кон крајот на осумдесеттите години, беше планирано да се изгради туристичко одморалиште на островот, но плановите за развој на туризмот на островот беа прекинати со почетокот на војната во Хрватска во 1991 година. Иако се наоѓаат надвор од воената област, објектите на поранешниот затвор Голи Оток се темелно ограбени, уништени и заборавени. Одгледувачи на говеда од околните населени места го користат Голи Оток за пасење овци кои непречено шетаат на островот.

Сепак, одговорот на прашањето зошто жртвите на политичка репресија врз Голи Оток не наоѓаат недвосмислено почитување и широко социјално признавање дури и денес во демократски, посткомунистички поредок, бара подетален увид во современата хрватска култура на меморија и вредносно-идеолошките рамки на современото хрватско општество.

Првата причина за маргинализацијата на Голи Оток во хрватската култура на сеќавање е етничката структура на затворениците. По 1990 година, етноцентричната политика на историјата преовладуваше во посткомунистичките општества. Релативно нискиот процент на Хрвати меѓу притворените не го квалификува како место на национално страдање.

Друга причина е идеолошката ориентација на жртвите. Без оглед дали биле приврзаници на Резолуцијата на Информбиро, многу од затворениците биле строги комунисти, Југословени и ветерани на Народноослободителната борба. Овој факт се одразува негативно и на нивната перцепција кај дел од хрватското општество. Поради идеолошката ориентација на голем број затвореници, Голи Oток не се вклопува во новите историски наративи. Иако е јавно признат и признат како симбол на репресија во комунистичка Југославија, Голи Oток не е централен елемент на антикомунистичкиот дискурс во Хрватска, што како последица ја намалува неговата општа видливост.

Третата причина за маргинализацијата на Голи Оток во хрватската култура на сеќавање е „Татковинската“ војна, односно фактот дека војната за независност на Хрватска беше потврдена како централна вредност и идентитетски симбол на хрватското општество во текот на нејзината прва половина на 90-тите години на минатиот век. Војната во контекст на распадот на социјалистичкиот поредок и мултинационалната федерација е колективно искуство што ја разликува Хрватска од повеќето посткомунистички општества во Европа и делумно ги објаснува разликите во односот кон меморијализацијата на модерното минато.

Од друга страна, треба да се нагласи дека повеќекратното искуство на војни и идеолошки мотивирано насилство во Хрватска во 20 век денес се манифестира во бавен, но забележлив тренд на плурализација на хрватската култура на сеќавање и барем имплицитен соживот на некогаш непомирливи спротивности. Иако тоа е фундаментално позитивен процес, плурализацијата на културата на сеќавање резултира и во перцепцијата на конкуренцијата меѓу жртвите и чувството во јавноста дека „другите се грижат само за своите, а нашите жртви не гледаат и признаваат“, што следствено води кон нови поделби и конфликти.

Колку политичкото насилство и неговите жртви окупираат дел од јавноста, се гледа од револтираните коментари на порталите и социјалните мрежи. Анонимноста на учесниците во дискусиите на Интернет, секако придонесува за радикализам на изразените ставови, кои честопати се претвораат во навреди и закани. Во исто време, се повеќе луѓе се повлекуваат од дискусиите во јавниот простор, исплашени од говорот на омраза (нема зашто овде да има нов пасус) омраза или забележувајќи дека не се заинтересирани за историја или политика. Во такви околности, жртвите на политичко насилство често паѓаат во втор план и стануваат целосно небитни.

Позитивно е што владини претставници или барем нивни пратеници со венци може да се видат на комеморацијата на годишнината на Голи Оток. Претставници на политичките институции на Република Хрватска најчесто го посетуваат Голи Оток на 23 август по повод Европскиот ден на сеќавање на жртвите на сите тоталитарни и авторитарни режими. Но, помеѓу испраќањето пратеници со венец и изградбата на музејско-образовна инфраструктура со квалификуван персонал и програми, постои долг пат што бара значителни инвестиции и подготвеност на разни политички и социјални чинители да го поддржат процесот.

Фотографија од пристаништето на Голи Оток во 2018 година

Автор на фотографијата: Борис Стамениќ

И покрај недостатокот на меморијална институција и придружни објекти, интересот на домашните и странските посетители да го видат Голи Оток го поттикна развојот на туристичката инфраструктура во аранжманот на претприемачи од околните населени места Крк, Раб и Сењ и Јурјево. Поранешниот логор, или затвор на Голи Оток, се користи за рекламирање екскурзии и правење сувенири што ги тривијализираат страдањата на затворениците на Голи Оток. Посетителите можат да се возат на островот на камени патеки во приколка што ја влече трактор со натпис „Голи експрес“. На посетителите им стои на располагање и угостителскиот објект „Пржун“, што на локално наречје значи „Затвор“. Островот повремено го посетуваат т.н. „Чамци за забави“ со гласна музика.